Μπανάκου Νίκης-Χαράς, Δελλή Ευδοξίας, «Ευάγγελος Μουτσόπουλος: Τα έργα του καθηγητού Ευάγγελου Μουτσόπουλου», (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 3-5

O Eυάγγελος Μουτσόπουλος γεννήθηκε στην Aθήνα το 1930. Σπούδασε Kλασσική Φιλολογία και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Aθηνών και Φιλοσοφία στο Παρίσι, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ (1958), και παρακολούθησε μαθήματα μουσικής και μουσικολογίας. Tο 1958 εκλέχτηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aιξ Mασσαλίας, το 1965 τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το 1969 στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, του οποίου διετέλεσε πρύτανις το 1977. Δίδαξε σε ξένα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα. Oι έρευνές του στους τομείς της συστηματικής φιλοσοφίας και της ιστορίας της φιλοσοφίας τον οδήγησαν στη θεμελίωση και στη διεθνή καθιέρωση πέντε νέων φιλοσοφικών κλάδων:

1. της καιρολογίας (ο ίδιος είναι διεθνώς γνωστός ως «ο φιλόσοφος της καιρικότητος»),

2. της φιλοσοφίας της τέχνης (με ανανεωμένη σημασία του όρου),

3. της φιλοσοφίας του ελληνικού πολιτισμού,

4. της ιστορίας της νεοελληνικής φιλοσοφίας,

5. της φιλοσοφίας του κοσμοχώρου.

Ως πρόεδρος του Iδρύματος Eρεύνης και Eκδόσεων Nεοελληνικής Φιλοσοφίας (1975) δημιούργησε το Corpus Philosophorum Graecorum Recentiorum (CPGR). Ίδρυσε και διηύθυνε το φιλοσοφικό περιοδικό Διοτίμα και υπήρξε επόπτης του Kέντρου Eρεύνης της Eλληνικής Φιλοσοφίας της Aκαδημίας Αθηνών. Ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ πολλών πανεπιστημίων, τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις και διετέλεσε επίτιμο, τακτικό ή αντεπιστέλλον μέλος πολλών εθνικών ή διεθνών ακαδημιών του εξωτερικού. Τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από το 1984. Tα έργα του, που καλύπτουν πολλές δεκάδες τόμων, έχουν εκδοθεί κατά το ήμισυ στο εξωτερικό και εξ αυτών πλείστα έχουν μεταφρασθεί σε πολλές ξένες γλώσσες.

Μαρκόπουλου Ιωάννη Ν., «Από την κλασσική αρχαιότητα στη νεωτερικότητα: Μια ριζική αλλαγή «παραδείγματος» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 6-18

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να καταδείξει, στη βάση μιας καταγραφής και κριτικής συζήτησης συγκεκριμένων χαρακτηριστικών βιβλιογραφικών δεδομένων, τη ριζική αλλαγή «παραδείγματος» που έχει συντελεστεί από την αρχαιοελληνική κλασσική εποχή στη νεωτερική και τη σύγχρονη εποχή. Υποστηρίζεται συναφώς ότι η ριζική αυτή αλλαγή οφείλεται κατά βάση σε μια συνολικά λανθασμένη πρόσληψη και ερμηνεία των βασικών αρχών και εννοιών της αρχαιοελληνικής, κλασσικής γνωσιολογίας, αρετολογίας και πολιτικής φιλοσοφίας. Κατ’ αρχάς η συζήτηση επικεντρώνεται σε κάποια κοινά, καταστατικά στοιχεία της αρχαιοελληνικής κλασσικής φιλοσοφίας όπως αυτά εντοπίζονται στο σωκρατικό λόγο και τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Στη βάση συγκεκριμένων παραδειγμάτων του φιλοσοφικού λόγου της νεωτερικότητας αναδεικνύονται στη συνέχεια οι θετικιστικής, τεχνοκρατικής, ωφελιμιστικής και πραγματιστικής κυρίως φύσεως εννοιολογικές αλλοιώσεις, παρερμηνείες έως και αντιγραφές αυτής της περιόδου, φωτίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη ριζική αλλαγή του πολιτιστικού και πολιτισμικού «παραδείγματος» που έχει συντελεστεί κατά τη μετάβαση από την αρχαιοελληνική περίοδο στην περίοδο της νεωτερικότητας και της σύγχρονης μετανεωτερικότητας, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 1980.

Θεοχαρίδη Σωτηρίου, Βουδούρη Ιωάννη «Η ύπαρξη στον εγκλεισμό. Μια προβληματική στα συμβάντα της κοινωνίας» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 19-38

Προς αναζήτηση της ευδαιμονίας της πόλης και των συνεκτικών δυνάμεων αυτής που την στηρίζουν ξετυλίγουμε μια προβληματική για τη διάρρηξη του νοήματος των καθημερινών ανθρωπίνων σχέσεων και των κινδύνων που αυτή εγκυμονεί για την πολιτική κοινωνία. Πρόκειται λοιπόν για ένα εγχείρημα αφήγησης και διερώτησης για την ανακατασκευή του νοήματος του βίου εξ αιτίας της πανδημίας. Ο στοχασμός που ακολουθείται καθορίζεται από το πολιτικό και κοινωνικό προς το προσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο, προσεγγίζοντας μόνο τις αρνητικές πτυχές και τους κινδύνους (risks) που ελλοχεύουν. Εν προκειμένω το άρθρο αναφέρεται στην απειλούμενη διάρρηξη της σχέσεως πολίτη-κράτους, στην απειλή της ταυτότητας, στην αποδιοργάνωση και στην αδυναμία αποτύπωσης των συναισθημάτων και των συναφών σκέψεων. Εξετάζεται η ισχύς των επιπτώσεων αυτών επί της ανθρώπινης ύπαρξης, των δικαιωμάτων, και ειδικότερα επί του πολιτικού ανθρώπου. Πιο συγκεκριμένα σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η έκθεση και η εξέταση των ακόλουθων ζητημάτων υπό την μορφή προετοιμασίας ενός διαλόγου:

1. Τις προσωπικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος, επειδή λόγω του εγκλεισμού και του περιορισμού του αλλοιώνεται το εύρος της εμβέλειας των δράσεών του και χάνει σταδιακά τη διασύνδεσή του με τη φυσική πόλη.
2. Τη σχηματική ανάλυση της τρέχουσας κοινωνικής κατάστασης, όπως αυτή συμβαίνει να διαμορφώνεται σε καταστάσεις τέτοιου εγκλεισμού.
3. Την εκ των πραγμάτων ατόνηση των φυσικών δράσεων που επιδρά στην ύπαρξη και στη δυνατότητα εξάσκησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
4. Τον κίνδυνο να καταστεί ο πολίτης αντικείμενο εκμετάλλευσης ένεκα της παράλληλης παγίδευσής του στον ψηφιακό άϋλο κόσμο.
5. Σύντομη αναφορά στις δράσεις που απαιτούνται.

Λέξεις κλειδιά: Εγκλεισμός, αφανής χώρος, διακινδύνευση δικαιωμάτων,
κίνδυνοι σε πολιτικό & κοινωνικό επίπεδο, covid 19

Μακρή Νίκου, «Κενό και κενότητα, πλήρωμα και πληρωματικότητα» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 39-48

Το πρόβλημα του κενού απασχόλησε και απασχολεί όχι μόνο την επιστημονική συνείδηση, αλλά και τη φιλοσοφική. Είναι μάλιστα άρρηκτα συνδεδεμένο με το περί χώρου ερώτημα, επικαλούμενο και άλλες γνωσιοθεωρητικές παραμέτρους οι οποίες αγγίζουν τόσο αρχαίες μυθολογικές παραδόσεις, όσο και επιστημολογικά προβλήματα με ιδιάζοντα χαρακτήρα την περί αιθέρος θεώρηση, η οποία συνεζητείτο όχι μόνο κατά την αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς και μεταμεσαιωνικούς χρόνους, αλλά και κατά τον εικοστό αιώνα μέχρι την κατάρριψή της. Υπάρχει επίσης και αρχαιότατη μυθολογική καταγωγή του όρου χάος (Tiamat), όρου ο οποίος ανάγεται στους Σουμερίους και ο οποίος κατά πολλούς ερευνητές επηρέασε κοσμογονικές θεωρίες μέχρι και την Άπω Ανατολή. Ήδη στον Ησίοδο υπάρχει η γνωστή καταχώρηση κατά την οποία το χάος με τη γη και τον έρωτα αποτελούν αρχέγονες θεότητες και συστατικά στοιχεία δημιουργίας των αισθητών, των θεών και των ανθρώπων. Φαίνεται πως υπό τον όρο χάος προσδιορίζεται ο κενός χώρος ή η αδιευκρίνιστη και συγκεχυμένη μάζα, για να ακολουθήσει η συγκεκριμενοποίηση των στοιχείων. Οι θεοί έπονται των τριών αρχεγόνων θεοτήτων που είναι απρόσωπες και οικουμενικές και στη συνέχεια αναδύεται-δημιουργείται ο αισθητός κόσμος και οι άνθρωποι. Απ’ τις μυθολογικές περιγραφές όμως και απ’ την προσπάθεια εμβάθυνσης αναδύθηκε η έννοια του κενού, έννοια η οποία αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για τη φιλοσοφική πλέον σκέψη.

Μελιδώνη Αναστασίου, «Η διεύρυνση του νοήματος του λόγου στον Merleau-Ponty και στον Levi-Strauss» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 49-58

Στην φιλοσοφία του Maurice Merleau-Ponty παρατηρείται μια προσπάθεια διεύρυνσης του νοήματος του λόγου [raison], σε σχέση με τον τρόπο κατά τον οποίο αυτός χρησιμοποιείται στην επιστήμη, με στόχο την επέκταση της επικράτειάς του στην περιοχή φαινομένων που είναι αντιληπτά και εκτός της επιστήμης. «Η επιστημονική σκέψη», θα μας πει σε ένα από τα άρθρα της τελευταίας περιόδου του, «πρέπει να επανατοποθετηθεί στο πλαίσιο ενός εκ των προτέρων «υπάρχειν». Αυτή η κατεύθυνση μπορεί να φανεί και σε ένα άλλο άρθρο της ίδιας περιόδου με θέμα «Από τον Mauss στον Claude Lévi-Strauss», όπου θα γράψει: «ο στόχος είναι λοιπόν η διεύρυνση του λόγου μας, ώστε να τον καταστήσουμε ικανό να περιλαμβάνει εκείνο που μέσα μας και μέσα στους άλλους προηγείται του λόγου και τον υπερβαίνει». Η νέα οπτική του Γάλλου φιλοσόφου ίσως να συνεπικουρείται και από τις έρευνες του συναδέλφου του στο Collège de France στην έδρα της κοινωνικής ανθρωπολογίας Claude Lévi-Strauss, που τον φέρνουν πιο κοντά σε μια πιο βιωματική προσέγγιση της ευρύτερης πραγματικότητας του ανθρώπου.

Μπαρμπούτη Γεωργίου, «Η αντίληψη του Σωκράτους για τη σχέση γνώσης και αρετής και η κριτική της από τον Αριστοτέλη (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 59-79

Η παρούσα εργασία αφορμάται από τις κριτικές παρατηρήσεις του Αριστοτέλους στη σωκρατική αντίληψη ότι «η αρετή είναι γνώση». Η κριτική αυτή, όταν διαφαίνεται ότι προϋποθέτει ένα δίλημμα της μορφής «η αρετή είναι θεωρία ή πράξη;», καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «ἡ παροῦσα πραγματεία οὐ θεωρίας ἕνεκά ἐστιν ὥσπερ αἱ ἄλλαι (οὐ γὰρ ἵνα εἰδῶμεν τί ἐστιν ἡ ἀρετὴ σκεπτόμεθα, ἀλλ’ ἵν’ ἀγαθοὶ γενώμεθα, ἐπεὶ οὐδὲν ἂν ἦν ὄφελος αὐτῆς)». Άλλοτε η σωκρατική αντίληψη θεωρείται απλώς ως μονομερής ή ημιτελής, επειδή δεν εμπεριέχει το στοιχείο της άσκησης στην αρετή: «οὐδὲ δὴ περὶ ἀρετῆς ἱκανὸν τὸ εἰδέναι, ἀλλ’ ἔχειν καὶ χρῆσθαι πειρατέον, ἢ εἴ πως ἄλλως ἀγαθοὶ γινόμεθα;» Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη και ακριβέστερα η ηθική αρετή -εφόσον ο Σταγιρίτης φιλόσοφος τη διακρίνει από τη διανοητική- είναι αποτέλεσμα εθισμού, συνιστά ἕξιν, η οποία διαμορφώνει τον ενάρετο άνθρωπο. Στην αρχαία ελληνική ο όρος «αρετή» σήμαινε την ικανότητα παντός είδους, την υπεροχή, την τελειότητα, το προτέρημα, την αξιότητα, την επαγγελματική ικανότητα, ειδικότερα δε στον Σωκράτη αποκτά τη σημασία του «αγαθού», της «δικαιοσύνης» της «τελείωσης του ανθρώπου», της «ευδαιμονίας» αλλά και της «χρησιμότητας» και της «ενεργητικότητας». Η ηθική ποιότητα του ανθρώπου κατά τον Σωκράτη είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη γνώση ή την άγνοια της αρετής. Δίκαιος είναι π.χ. «ὁ εἰδὼς τὰ περὶ ἀνθρώπους νόμιμα», ανδρείος ο έχων «τὴν τῶν δεινῶν καὶ θαρραλέων ἐπιστήμην καὶ ἐν πολέμῳ καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις ἅπασιν» κ.ο.κ.. Επομένως οι αξιόμεμπτες πράξεις οφείλονται σε άγνοια του ηθικώς ορθού. Η συγκεκριμένη αντίληψη του Σωκράτους έχει αποκληθεί «σωκρατικό παράδοξο», επειδή η κοινή πείρα καταδεικνύει ότι, ενώ οι άνθρωποι συχνά γνωρίζουν το ηθικώς ορθό, πράττουν αντίθετα προς αυτό. Συναρτάται δε με τη σωκρατική αρχή -και ένα ακόμη σωκρατικό παράδοξο- «οὐδείς ἑκὼν κακός». Σύμφωνα με αυτήν ο άνθρωπος δεν πράττει το κακό εκουσίως αλλά λόγω άγνοιας του πρακτέου οδηγείται σε πλάνη εκλαμβάνοντας τις επικείμενες πράξεις του ως ορθές. Λογική συνέπεια των ανωτέρω είναι η άρνηση της ἀκρασίας, της ηθικής αδυναμίας ή αδυναμίας της βουλήσεως, εφόσον κατά τον Σωκράτη η γνώση του αγαθού δεν είναι μόνο αναγκαία προϋπόθεση της ενάρετης πράξης αλλά και επαρκής. Εάν σε αυτές τις θεμελιωμένες επί γνωσιολογικής βάσεως αντιλήψεις προστεθεί και η εξέταση διά του ορθού λόγου ηθικών εννοιών, όπως είναι π.χ. η ανδρεία, η σωφροσύνη ή η οσιότητα, προκειμένου αυτές να οριστούν με ακρίβεια, τότε θα ήταν δυνατόν να υποστηριχθεί ότι η σωκρατική αντίληψη περί αρετής λόγω του νοησιαρχικού χαρακτήρα της δεν συνδέεται με την αρετή ως βίωμα, άποψη που υποστηρίχθηκε όχι μόνον από τον Αριστοτέλη αλλά και από νεότερους φιλοσόφους με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τον Νίτσε. Ο Αριστοτέλης επιπλέον επισημαίνει ότι η σωκρατική μέθοδος συνίσταται στην επαγωγή (ἐπακτικοὺς λόγους) -στη διαδικασία γενίκευσης επιμέρους περιπτώσεων, π.χ. ανδρείων, σωφρόνων ή δικαίων πράξεων -και στον ορισμό (τὸ ὁρίζεσθαι καθόλου), δηλαδή στον εντοπισμό μιας κοινής και σταθερής ιδιότητας, π.χ. της ανδρείας, της σωφροσύνης ή της δικαιοσύνης, που χαρακτηρίζει αυτές τις περιπτώσεις. Κατά συνέπεια η αντίληψη του Σωκράτους περί αρετής είναι δυνατόν να θεωρηθεί ότι εξαντλείται στο σχηματισμό συλλογισμών και στη θεωρητική προσπέλαση ηθικών ζητημάτων, χωρίς να συνδέεται με το βίο του αγαθού. Αντικείμενο αυτής της εργασίας αποτελεί η προσπάθεια αποσαφήνισης της εν λόγω σωκρατικής αντίληψης και η συνεξέταση της συναφούς αριστοτελικής κριτικής.

Μακρή Νίκου, «Δημοσθένη Γεωργοβασίλη: Ομολογία, Αναγνώσεις, Αμφισβητήσεις, Αναφορές, Ανέκδοτα φιλοσόφων και στοχαστών, Θεατρικός λόγος, Ομολογία, κ.α.» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 80-82

Τα τελευταία βιβλία του Δημοσθένη Γεωργοβασίλη αποκαλύπτουν με θαυμαστό τρόπο τη σχέση του λογίου με το στοχαστή, κάτι που δεν συναντάμε πάντα στο έργο πολλών λογίων. Με το συγγραφέα ο οποίος την τελευταία διετία δημοσιεύει απέραντο όγκο άρθρων και δοκιμίων του εγκατεσπαρμένων σε περιοδικά και εφημερίδες (ΕΦΕ, Πολιτικά Θέματα, Ιστιαία, Ρίζα, Νέα Παιδεία, Η Καθημερινή, Το Βήμα κ.α.), διαπιστώνουμε κάτι σπάνιο. Η πολυμάθεια εκδιδάσκει νόον, σε αντίθεση με την άποψη του Ηρακλείτου. Ας αναφέρουμε, πριν εγκύψουμε έστω και σύντομα, πως ο Δημοσθένης Γεωργοβασίλης έχει ένα πλούσιο παρελθόν και εμπειρίες ως φιλοσοφημένος παιδαγωγός, ως λεξικογράφος, ως διδάκτωρ Γερμανικού Πανεπιστημίου, ως συγγραφέας βιβλίων σχετικών με τη φιλοσοφία της παιδείας, ως μεταφραστής επίσης κλασικών έργων τόσο της λατινικής γραμματείας όσο και της γερμανικής, όπως και των Προσωκρατικών. Πλούσιο έργο το οποίο καταστέφεται με τις τελευταίες δημοσιεύσεις-αναδημοσιεύσεις κειμένων δημοσιευμένων σε πλήθος περιοδικών και εφημερίδων.

Φαραντάκη Πέτρου, «Θανάση Σακελλαριάδη: «Ψυχής πείρατα». Στα μονοπάτια της συνείδησης» (2022) Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 39 (115) 83-91

Ο Δρ Φαραντάκης αναλύει και αξιολογεί το βιβλίο του επικ. καθηγ. Θανάση Σακελλαριάδη, «Ψυχής πείρατα». Στα μονοπάτια της συνείδησης». Το βιβλίο αποτελεί μια συστηματική προσπάθεια ανάλυσης τόσο του λογικού όσο και του
νοητικού χαρακτήρα της συνείδησης και της σύνδεσή της με τις διάφορες καταστάσεις του νου. Συνολικά ο καθηγητής Σακελλαριάδης εξετάζει και παρουσιάζει με συνέπεια τη διαλεκτική σχέση συνείδησης και εμπειρίας. Ειδικώτερα το βιβλίο είναι δομημένο σε οκτώ κεφάλαια (εκτός από τις Ευχαριστίες και την Εισαγωγή, το Επίμετρο, τη Βιβλιογραφία, το Ευρετήριο Όρων και το Ευρετήριο Ονομάτων):

1ο Κεφάλαιο: «Καρτεσιανή τομή ή “καρτεσιανή ομηρία;”».
2ο Κεφάλαιο: «Η συνείδηση».
3ο Κεφάλαιο: «Σύγχρονα ρεύματα σκέψης και έρευνας των νοητικών φαινομένων».
4ο Κεφάλαιο: «Νευροεπιστήμη και φιλοσοφία. Οι “άσπονδοι” εταίροι μιλούν για τη συνείδηση».
5ο Κεφάλαιο: «Όψεις της συνειδητότητας».
6ο Κεφάλαιο: «”Η σύγχρονη” φιλοσοφική φωνή».
7ο Κεφάλαιο: «”Διαφωτιστική ανοησία” και μεταφορά – Οι παραλλαγές της συνειδητής εμπειρίας. Διάλογος με τον εναλλακτικό στοχασμό για τη συνείδηση».
8ο Κεφάλαιο: «Συνείδηση και γλώσσα. Το δίλημμα της μεταφοράς».

Επιπλέον το βιβλίο αναλύει την σχέση μεταξύ συνείδησης και επιστημονικού ρεαλισμού, μια σχέση που είναι και συναρπαστική και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού οριοθετεί τη διάκριση μεταξύ του φυσικού και του ηθικού στην ατομική και στην κοινωνική ζωή.